22 września 1980 roku powołano w Krakowie Niezależne Zrzeszenie Studentów, pierwszą po drugiej wojnie światowej, wolną, nie kontrolowaną przez komunistów, powszechną, organizację studencką. Data ta na zawsze zachowa swój ciężar i znaczenie dla polskiej historii ruchów akademickich. Na pojezuickim dziedzińcu Collegium Broscianum Uniwersytetu Jagiellońskiego zebrała się grupa około dwustu studentów, przyciągniętych tam ręcznie wypisanymi plakatami na szarym pakunkowym papierze, rozwieszonymi na budynkach uniwersyteckich. Tam też odczytano krótką deklarację założycielską. Ponadto inicjatywę powołania NZS wsparła tworząca się akademicka „Solidarność”.

Czas, jak mawiano, „solidarnościowego karnawału” stał się dla setek młodych ludzi niekiedy całym niemal życiem. Zaś w przypadku niektórych przesądził także o jego późniejszym kierunku. W tym sensie – przy wszystkich fundamentalnych różnicach czasu, metod działania, a przede wszystkim zupełnie niewspółmiernego ryzyka – doświadczenie NZS-u porównywalne jest chyba tylko z tym, jakiego doznały wcześniejsze pokolenia młodzieży w Legionach Piłsudskiego albo Szarych Szeregach.

Od wprowadzenia stanu wojennego do końca lat 80. XX w. ludzie związani z NZS czynnie uczestniczyli w podziemnym ruchu wydawniczym, wykazywali się inicjatywą przy organizacji uroczystości rocznicowych i patriotycznych oraz demonstracji wymierzonych w komunistyczny reżim. Za działalność na rzecz wolnego i suwerennego państwa przyszło niekiedy zapłacić wysoką cenę. Już po 13 grudnia 1981 r. wielu studentów zostało internowanych; w późniejszych latach za działalność niepodległościową zapadały wyroki skazujące, dochodziło do relegacji z uczelni.

W 2008 r., jako dojrzali i doświadczeni przez życie ludzie, uczestnicy tamtych wydarzeń zdecydowali się utworzyć Stowarzyszenie NZS-1980. Nie po to, by nostalgicznie wspominać tamten czas. Powołano stowarzyszenie po to, by zachować od zniszczenia i rozproszenia dokumentację tamtych niezwykłych lat, cenną z punktu widzenia najnowszej historii Polski, oraz doprowadzić do jej profesjonalnego, naukowego opracowania. Powołano je również po to, by przechować i upowszechniać zbiorową pamięć o tamtym doświadczeniu; pamięć ta bowiem winna współkształtować model nowoczesnego polskiego patriotyzmu. A wreszcie także po to, aby otoczyć pomocą tych spośród dawnych działaczy NZS-u, którzy mogą tej pomocy potrzebować.

Do członków założycieli Stowarzyszenia NZS 1980 należą: Krzysztof Gurba, Adam Kalita, Wojciech Modelski, Zdzisław Jurkowski, Zdobysław Milewski, Krzysztof Dawidowicz, Marek Lasota, Jan Rokita, Anna Zechenter, Krzysztof Koszarski, Tomasz Szewczyk, Paweł Zechenter, Artur Wroński, Krystyna Sadowska, Marek Szczur-Sadowski, Krzysztof Krzysztofiak, Dorota Koczwańska-Kalita.

Stowarzyszenie, od momentu swego powstania, podejmuje szereg inicjatyw m.in. w sferze kultury. W styczniu 2009 r. odbyło się spotkanie karnawałowe w „trzech częściach”, na którym, oprócz zabawy i kolędowania, dyskutowano o polskim Kościele w epoce po komunizmie. 28 lutego 2009 r. z inicjatywy Janusza Kurtyki i Jerzego Szmida na I Walnym Zgromadzeniu Stowarzyszenia NZS 1980 podjęto uchwałę popierającą inicjatywę Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej ustanowienia 1 marca dniem Żołnierzy Wyklętych. Jesienią 2009 r. zorganizowano przedstawienie „Kartka na cukier” w reż. Wiesława Hołdysa; wystawę: „Wyszliśmy z NZS. Działalność kulturalna NZS w latach osiemdziesiątych”; sesję popularno-naukową poświęconą literaturze niezależnej w PRL, w której udział wzięli: o. Adam Boniecki, Bronisław Wildstein, o. Jan Andrzej Kłoczowski, Bronisław Maj oraz Marek Lasota jako prowadzący. W listopadzie 2009 r. otwarto wystawę (Czas Solidarności) w galerii Krypta u oo. Pijarów, na której zaprezentowano plakaty Danuty i Jerzego Brukwickich. Stowarzyszenie NZS 1980 było współorganizatorem. W 2009 r. odbyło się w Klubie „Chimera” spotkanie członków Stowarzyszenia NZS 1980, na którym powołano Komitet Obchodów 30-lecia Niezależnego Zrzeszenia Studentów w Krakowie. W jego składzie znaleźli się m.in. Jarosław Gowin, Zdzisław Jurkowski, Adam Kalita, Bogdan Klich, Marek Lasota, Konstanty Miodowicz, Jan Rokita, Robert Rychlicki, Marek Domagała, Tadeusz Boruta, Aleksander Galos, Andrzej Kaczmarczyk, Bartłomiej Sienkiewicz i Janusz Kurtyka. Z końcem roku 2009 miało miejsce w Krakowie spotkanie z Jadwigą Staniszkis zatytułowane „Czy Polsce potrzebna jest inteligencja?”, którego współorganizatorem było stowarzyszenie.

Obchody 30-lecia powstania NZS w Krakowie odbyły się w 2010 r. pod patronatem Bogdana Zdrojewskiego ówczesnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, podczas których miało miejsce m.in.: uroczyste wręczenie nagród w konkursach historycznych – 30-lecie Solidarności i NZS w Województwie Małopolskim, wręczenie odznaczeń działaczom NZS, Noc poetów, msza św. w kościele oo. Dominikanów, otwarcie wystawy „NZS w latach 1980-1989” połączonej z projekcjami filmów o NZS, koncert na Rynku Głównym, festiwal teatralny „Mury 1980-2010”, wystawa Pokolenie 80 w Muzeum Narodowym (otwarta w styczniu 2011 w Muzeum Narodowym w Krakowie), sesje naukowe: „Studencka rewolucja na uczelniach Krakowa. NZS Kraków 1980-1981”, „Młody inteligent w Polsce Tuska i Kaczyńskiego. Co zostało z dziedzictwa ideowego pierwszego NZS”, „Rola ruchów studenckich i młodzieżowych w próbach demontażu systemów totalitarnych?”, „Internet jako narzędzie walki o wolność”, spotkanie członków i przyjaciół NZS. Ponadto odbyły się promocje książek: Mirosława Tarasewicza „Wiersze”, Jana Polkowskiego „Wiersze”, a także albumów „Niezależne Zrzeszenie Studentów 1980-1989. Obrazy” oraz krakowskiej edycji Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie 1980-1989. Obrazy”. We wrześniu tego samego roku miało miejsce „wielkie” spotkanie członków Stowarzyszenia NZS 1980 oraz zaproszonych gości w Klubie pod Fortem w Krakowie, w którym wzięło udział ok 250 osób.

W roku 2010 powstał Fundusz Pomocy, dzięki któremu od szeregu lat udzielana jest pomoc finansowa najbardziej potrzebującym członkom stowarzyszenia. Wpłaty na rzecz funduszu pochodzą ze składek członkowskich oraz wpłat od osób, które otrzymały zadośćuczynienie za represję w okresie PRL. Z końcem roku 2010 otwarto w Krakowie wystawę „Od Jałty do okrągłego stołu”, a także zorganizowano dyskusję „Raport o stanie armii”, których współorganizatorem było Stowarzyszenie NZS 1980.

W lutym 2011 r. Stowarzyszenie NZS 1980 zorganizowało konferencję i panele dyskusyjne „Młodość i gniew. Antykomunistyczne młodzieżowe i studenckie organizacje w latach 1945-2010” z udziałem naukowców i działaczy opozycyjnych. W kwietniu 2011 r. Stowarzyszenie NZS 1980 zorganizowało cykl konferencji naukowych poświęconych tragicznie zmarłemu Januszowi Kurtyce, Prezesowi Instytutu Pamięci Narodowej zatytułowanych „Janusz Kurtyka – Rzeczypospolitej historyk i urzędnik” oraz doprowadziło do wmurowanie tablicy w kościele oo. Reformatów w Krakowie poświęconej jego pamięci. Rok wcześniej odsłonięto tablice pamiątkowe poświęcone J. Kurtyce, które zawisły na budynkach Archiwum IPN w Wieliczce (13 VIII) i Centrali IPN przy ulicy Towarowej w Warszawie (8 X), a które zostały ufundowane przez Stowarzyszenie NZS 1980. Również w kwietniu 2011 r. stowarzyszenie wraz z Klubem Wtorkowym i YMCA Kraków zainicjowało działalność Kina Odkrywców Historii. Pierwszym filmem jaki zaprezentowano był „List z Polski” w reżyserii Mariusza Pilisa.

Natomiast w kwietniu 2012 r. Stowarzyszenie NZS 1980, obok innych organizacji pozarządowych skupiających byłych działaczy opozycyjnych z lat 70. i 80. XX w., podpisało Deklarację współpracy środowisk opozycji antykomunistycznej. W grudniu 2012 r. stowarzyszenie było współorganizatorem wraz z  Oddziałem IPN w Krakowie i Muzeum AK konferencji „Na szlaku irredenty – opór wobec stanu wojennego” zorganizowanej w rocznicę powstania Solidarności Walczącej, Ogólnopolskiego Komitetu Oporu Rolników i Porozumienia Prasowego Solidarność Zwycięży.

W czerwcu 2013 r. Stowarzyszenie NZS 1980 było współorganizatorem panelu dyskusyjnego o współpracy ludzi i instytucji dla rozwoju edukacji podczas II Konferencji Blogerów. W lipcu 2015 r. stowarzyszenie doprowadziło do odsłonięcia tablicy pamiątkowej w gmachu TVP Kraków poświęconej zmarłemu Janowi Rojkowi, działaczowi NZS i WiP. W październiku 2015 r. Stowarzyszenie NZS 1980 wydało multimedialny e-booka pt. „Niezależne Zrzeszenie Studentów w Krakowie w latach 1980-1989” będący rozszerzoną wersją wcześniejszego wydania albumowego z 2010 r., wzbogacony o nowe teksty oraz wywiady w formie filmowej. Ponadto w roku 2015 zrealizowało cykl wywiadów filmowych z kilkudziesięcioma działaczami opozycji antykomunistycznej składający się na projekt „Kalendarium mówione opozycji małopolskiej”.

W roku 2017 Stowarzyszenie NZS 1980 zorganizowało szereg spotkań pt. W hołdzie Armii Krajowej (w ramach projektu „Armia Krajowa inspiracją opozycji czasów PRL”) prowadzonych przez Jana Polkowskiego, poświęconych organizacjom niepodległościowym w okresie PRL. W tym samym roku stowarzyszenie doprowadziło do realizacji spektaklu teatralnego zatytułowanego Raport z Marzenia o Polsce oparty na rozmowach z 8 osobami, które w 1980 r. miały 20 lat. Działaczami Niezależnego Zrzeszenia Studentów i Solidarności.

W 2018 r. Rada Miejska w Skawinie uchwaliła, że jedna z ulic będzie nosić nazwę Mieczysława Majdzika, bohatera opozycji niepodległościowej w PRL. Wnioskodawcą w tej sprawie było Stowarzyszenie NZS 1980. W 2018 r. stowarzyszenie zorganizowało szereg spotkań autorskich w kilku miastach Polski z Janem Polkowskim (Stowarzyszenie NZS 1980: Jan Polkowski – poezja w życiu, życie w poezji). W tym samym roku powstał film o Adamie Macedońskim współrealizowany przez Stowarzyszenie NZS 1980. Stowarzyszenie zrealizowało także projekt serii ogólnodostępnych koncertów „Piórem spisane, piórkiem zagrane”.

W maju i czerwcu 2019 r. Stowarzyszenie NZS 1980 było organizatorem cyklu imprez pod nazwą Dekada Zrywu Wolności 1979-1989. Odbyły się debaty, konferencje, koncert w Bazylice Mariackiej oraz wręczenie Medali 100-lecia Odzyskania Niepodległości przyznanych m.in. członkom naszego stowarzyszenia przez Prezesa Rady Ministrów Mateusza Morawieckiego.

Od szeregu lat Stowarzyszenie NZS 1980 kultywuje pamięć o tragicznie zmarłym Stanisławie Pyjasie, uczestnicząc w uroczystościach rocznicowych, a także Krzysztofie Kornasiu, któremu poświęcono spotkanie zorganizowane w Czchowie z udziałem młodzieży szkolnej. Obejmuje również patronatem wiele przedsięwzięć, jak chociażby Zlot Kaczmarski Underground organizowany w Marszowicach.

W roku 2009 stowarzyszenie wydało zbiór poetycki Lecha Sadowskiego „Noc lunatyków”, który był pierwszą książką z serii wydawniczej „Poeci zapomniani”. Kolejnym tomem było „Sto pytań naraz” Mirosława Tarasewicza (2010). Stowarzyszenie wielokrotnie organizowało spotkania promujące publikacje książkowe takich autorów jak Anna Zechenter, Paweł Chojnacki, Wojciech Brochwicz.

Co roku Stowarzyszenie NZS 1980 organizuje lub jest współorganizatorem spotkań obecnych i byłych członków NZS. Ponadto wielokrotnie wychodziło z inicjatywą nadania odznaczeń państwowych i innych dla osób mających zasługi w działalności na rzecz niepodległości Polski.

Działalność Stowarzyszenia NZS 1980 była wspierana m.in. przez Bibliotekę Jagiellońską, Dziennik Polski, Fundację Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, Galerię Krypta u Pijarów, Klub IMBIR, Narodowy Bank Polski, PGE Dystrybucja Rzeszów sp. z o.o, portal Netbird, Restaurację CHIMERA, Solidarność 80 – Małopolska, Teatr Mumerus, Teatr Nowa Łaźnia, Teatr Zależny, Telewizję Polską oddział w Krakowie, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Papieski, Wyższą Szkołę Europejską, Instytut Książki, Instytut Pamięci Narodowej, Klub Wtorkowy, Krakowski Klub Wtorkowy, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowe Centrum Kultury.

Stowarzyszenie NZS 1980 prowadzi stronę internetową (https://nzs1980.pl), na której zamieszcza informacje na temat bieżącej działalności oraz udostępnia materiały dotyczące historii NZS i opozycji antykomunistyczne, w tym wytworzone w ramach realizowanych projektów. Wydawało również (w formie elektronicznej i papierowej) Biuletyn Stowarzyszenia NZS 1980, w którym prezentowano bieżącą działalność i podejmowane inicjatywy, a także sylwetki działaczy NZS.

9 VI 2019, Sławomir Chmura

string(4) "page"